Tetris Oynamanın Psikolojik ve Nörolojik Faydaları
Tetris Oynamanın Psikolojik ve Nörolojik Faydaları
Giriş
1980’lerden bu yana dünyaca popüler olan bir bulmaca oyunu olan Tetris, sadece eğlenceli bir vakit geçirme aracı olmanın ötesinde, beynimiz ve psikolojimiz üzerinde çeşitli olumlu etkilere sahip olabilir. Son yıllarda yapılan bilimsel araştırmalar, Tetris oynamanın beyin yapısını ve işlevini değiştirebildiğini, bazı bilişsel becerileri geliştirebildiğini ve zihinsel sağlık açısından beklenmedik faydalar sağlayabildiğini göstermektedir. Bu makalede, Tetris oynamanın beyin gelişimi, görsel-uzamsal işlemleme becerileri, dikkat süresi, zihinsel çeviklik ve hafıza üzerindeki etkileri incelenmekte; ayrıca stres ve kaygı azaltma ile bağımlılık yönetimi konularındaki psikolojik faydaları, akademik kaynaklar eşliğinde ele alınmaktadır.
Tetris ve Beyin Gelişimi (Nöroplastisite)
Tetris üzerine yapılan nörogörüntüleme çalışmaları, oyunun beynin yapısında ve işleyişinde nöroplastik değişimler tetikleyebildiğini ortaya koymuştur. Özellikle, üç aylık düzenli Tetris pratikleri sonrasında beynin bazı bölgelerinde kortikal kalınlığın (gri madde yoğunluğunun) arttığı ve beynin belirli görevleri yerine getirirken daha verimli çalışmaya başladığı tespit edilmiştir. Bir araştırmada, ergenlik çağındaki deneklerin 3 ay boyunca her gün Tetris oynamaları sağlanmış ve sonuçta sol frontal lob’da Brodmann Area (BA) 6 ile sol temporal lob’da BA 22 ve 38 bölgelerinde korteksin kontrol grubuna kıyasla anlamlı biçimde kalınlaştığı görülmüştür. Aynı çalışmada fonksiyonel MRI ile beyin aktivitesi incelendiğinde ise, Tetris pratiği sonrasında özellikle sağ frontal ve parietal korteks bölgelerinde (BA 32, 6, 8, 9, 46 ve 40 alanlarında) görev sırasında daha az enerji harcandığı, yani bilişsel işlemlerin daha “verimli” hale geldiği saptanmıştır. İlginç olarak, kalınlaşma görülen korteks alanları ile beyin aktivitesindeki verimlilik artışının gözlendiği alanlar tam olarak örtüşmemektedir; beyin yapısı ve işlevindeki bu uyumlu değişimler, “alıştırma (pratik) sayesinde beynin aynı işi daha az çabayla yapmayı öğrenmesi” şeklinde yorumlanmaktadır. Bu bulgular, yetişkin insan beyninin dahi deneyimle şekillenebildiğini göstermekte ve “kullan ya da kaybet” şeklinde özetlenen nöroplastisite ilkesini desteklemektedir.
Görsel-Uzamsal Beceriler ve Zihinsel Döndürme
Tetris, temel oyun mekaniği gereği güçlü bir görsel-uzamsal işlemleme ve zihinsel döndürme becerisi gerektirir. Oyuncu, farklı şekilli blokları zihninde döndürerek oyun alanındaki uygun yerlere yerleştirmeye çalışır. Bu nedenle Tetris’in bu tür uzamsal becerileri geliştirebileceği uzun süredir düşünülmüştür ve araştırmalar da bunu desteklemektedir. Video oyunları üzerine yapılan çalışmalar, çocuk ve ergenlerin belirli oyunlarla antrenman yapması sonucunda mental rotasyon ve üç boyutlu şekilleri hayal etme gibi uzamsal görevlerdeki test puanlarının artış gösterdiğini ortaya koymuştur. Örneğin, 318 genç üzerinde yapılan bir deneyde, birkaç gün boyunca Tetris oynayan grubun mental rotasyon ve uzamsal görselleştirme testlerinde, oyun oynamayan kontrol grubuna kıyasla küçük ama istatistiksel olarak anlamlı iyileşmeler gösterdiği rapor edilmiştir. Bu etki her iki cinsiyet için de gözlenmiş olup, özellikle 2 boyutlu Tetris versiyonunu oynayanlarda zihinde nesne döndürme (mental rotasyon) skorlarının, 3 boyutlu Tetris oynayanlara kıyasla biraz daha fazla arttığı belirtilmiştir. Bazı eski çalışmalarda da Tetris oynamanın uzamsal yetenekler üzerindeki olumlu etkisi vurgulanmış; özellikle Tetris gibi bulmaca oyunlarının, uzamsal algı ve rotasyon becerilerinde cinsiyetler arası performans farkını kapatmaya yardımcı olabileceği ileri sürülmüştür. Ancak, bu tür kazanımların günlük hayata ne ölçüde genellenebileceği konusunda araştırmacılar temkinlidir; genellikle iyileşmeler oyunda pratik yapılan becerilere özel kalabilmektedir.
Dikkat Süresi ve Zihinsel Çeviklik
Tetris oynarken başarı sağlamak için oyuncunun dikkatini yoğunlaştırması, hızlı düşünüp karar vermesi ve anlık olarak değişen durumlara uyum sağlaması gerekir. Bu nedenle Tetris’in dikkati odaklama ve zihinsel çeviklik (bilişsel esneklik) üzerinde eğitici bir etkisi olabileceği öne sürülmektedir. Nitekim çalışmalar, Tetris gibi yoğun konsantrasyon gerektiren görevlerin beynin çalışma belleği ve dikkat yönetimi süreçlerini de etkilediğini göstermiştir. Örneğin Tetris oynarken beyin, sürekli düşen parçaların konumunu ve oyun alanının güncel halini akılda tutmak (görsel çalışma belleği) ve her parçayı en iyi şekilde yerleştirmek için zihinde döndürmek gibi işlemleri aynı anda yürütür. Bu durum, Merkezi Yürütücü dikkat sistemine ve görsel çalışma belleğine ciddi bir yük bindirir. Ancak tekrar eden pratikle birlikte beynin bu artan talebe uyum sağladığı ve gerekli kaynakları daha verimli tahsis etmeyi öğrendiği bulunmuştur. Başka bir deyişle, düzenli Tetris oynamak, beynin önemli bilgilere seçici olarak odaklanıp gereksiz uyaranları filtreleme becerisini geliştirebilmektedir. Bu adaptasyon sayesinde oyuncular zamanla oyunda dikkat dağınıklığına karşı daha dirençli, hızlı karar almada daha çevik hale gelirler.Ayrıca Tetris’in bu anlık dikkat yoğunlaştırma gerekliliği, oyuncuyu oyunun bir tür “akış” (flow) haline sokmasıyla da bağlantılıdır. Yeterince zorlayıcı ancak oynanabilir hızda Tetris oynamak, kişinin tamamen oyuna dalmasına ve dış uyaranları unutmasına yol açabilir. Bu derin odaklanma hali, günlük hayatta dikkati sürdürebilme kapasitesine olumlu yansıyabilir. Gerçekten de bazı araştırmalarda Tetris gibi oyunlarla belli süre antrenman yapan kişilerde, daha sonra yapılan dikkat testlerinde performans artışları gözlemlenmiştir. Bunun nedeni, Tetris’in sürekli ileri planlama, hızlı reaksiyon ve hata telafisi gerektiren yapısıyla, zihinsel çevikliği adeta bir kas gibi çalıştırmasıdır.
Hafıza Üzerindeki Etkileri
Tetris oynamak hafızayı birkaç açıdan etkileyebilir. İlk olarak, yukarıda bahsedilen çalışma belleği kullanımı dolaylı olarak hafıza kapasitesine antrenman sağlar. Oyuncu, oyunun gidişatını planlamak için kısa süreliğine bazı bilgileri aklında tutmak (örneğin sıradaki parçalar, mevcut boşlukların şekli vb.) zorundadır. Bu sürekli bellek kullanımı, zamanla bu alandaki beceriyi geliştirebilir. Gerçekten de Tetris pratiği yapmış kişilerde beyin, çalışma belleği görevlerinde daha az zorlanır hale gelmektedir; bu da bellek işlemlerinde verimlilik artışı olarak yorumlanabilir. Kısacası, Tetris oynarken beyin adeta bir zeka küpü gibi çalışır: Hem görsel bilgiyi depolar, hem bunu kullanarak hamleler tasarlar. Bu süreç, kısa süreli hafızayı canlı tutup güçlendirebilir.Diğer yandan, Tetris beklenmedik bir şekilde istenmeyen anılar üzerinde de etkili olabilmektedir. Özellikle travmatik anıların (örneğin kaza sahneleri gibi görüntülerin) zihinde flashback tarzı tekrar tekrar canlanmasını önlemede Tetris’in faydalı olabileceği bilimsel deneylerle gösterilmiştir. Öncü bir çalışmada, katılımcılara laboratuvar ortamında rahatsız edici görüntüler içeren bir “travma filmi” izletilmiş ve yarım saat sonra bir grup katılımcıya 10 dakika boyunca Tetris oynatılmıştır. Takip eden bir hafta boyunca, Tetris oynayan grubun filmle ilgili yaşadığı istemsiz flashback (anı zıplamaları) sayısı, hiçbir görev yapmayıp bekleyen kontrol grubuna kıyasla belirgin ölçüde daha düşük bulunmuştur. Dahası, Tetris oynamak bu kişilerde travma ile ilgili bilinçli hatırlama yetisini bozmadan, sadece istenç dışı gelen rahatsız edici görsel anıları azalttığı için, araştırmacılar bu yöntemi travma sonrası stres bozukluğunu (TSSB) önlemeye yönelik olası bir “bilişsel aşı” olarak tanımlamışlardır. Benzer biçimde, gerçek bir klinik çalışmada trafik kazası geçiren hastalara acil serviste beklerken Tetris oynatıldığında, bu hastaların bir hafta sonrasında travmaya dair daha az intrüzif (davetsiz) anı bildirdikleri rapor edilmiştir. Hatta bazı vakalarda Tetris, travma sonrası ortaya çıkan kabus gibi istem dışı imgelerin sıklığını da düşürmüştür.
Tetris’in hafıza ile ilgili bir diğer ilginç yönü de literatürde “Tetris Etkisi” olarak adlandırılan olgudur. Oyunu uzun süre oynayan kişiler uykuya dalarken veya gündelik hayatta gözlerini kapattıklarında bile Tetris bloklarının düşüşünü hayal edebildiklerini, rüyalarında bile Tetris oynadıklarını bildirmişlerdir. Hatta ileri derecede anterograd amnezi (yeni anı oluşturamama) hastaları üzerinde yapılan bir çalışmada, bu hastalar gün içinde Tetris oynadıklarını hatırlamadıkları halde gece uyurken zihinsel olarak Tetris görüntüleri yaşadıklarını ifade etmişlerdir. Bu bulgu, Tetris ile ilişkili görsel bilgilerin beyinde bilinç dışında dahi iz bırakabildiğini, yani oyunun bazı yönlerinin prosedürel hafızaya işlendiğini göstermektedir. Bu durum, hafızanın ne denli dinamik ve deneyimlere açık olduğunu vurgulayan ilginç bir örnektir.
Stres ve Kaygı Azaltma
Tetris gibi sürükleyici bir oyunun günlük hayatta biriken stresi azaltmada etkili olabileceği düşünülmektedir. Oyunun tekrarlayan ve tahmin edilebilir yapısı, pek çok oyuncuya rahatlatıcı gelebilir. Dikkatin tamamen oyuna verilmesi, endişe verici düşüncelerden bir süreliğine uzaklaşmayı sağlar. Nitekim genç yetişkinler üzerinde yapılan bir deney, belirli bir süre düzenli olarak Tetris oynamanın algılanan stres düzeyini anlamlı şekilde düşürdüğünü göstermiştir. Yüksek stres seviyelerine sahip üniversite öğrencileriyle yürütülen bu çalışmada, belli aralıklarla Tetris oynayan grubun ortalama Stres Algısı Ölçeği puanlarının, müdahale öncesine kıyasla belirgin biçimde azaldığı rapor edilmiştir. İlginç bir bulgu olarak, stres azalması kadın katılımcılarda erkeklere göre daha fazla gözlenmiştir. Araştırmacılar Tetris’in visuo-motor becerilere dayalı, dikkat dağıtıcı doğasının stres üzerindeki yükü hafiflettiğini ve “dijital bir stres giderici” işlevi görebileceğini vurgulamışlardır.
Tetris aynı zamanda kaygı (anksiyete) duygusunu yönetmeye de yardımcı olabilir. Özellikle belirsiz bir haber ya da sonuç beklerken oluşan endişeyi yatıştırmak için Tetris oynamanın etkili olduğu gösterilmiştir. Bir çalışmada, önemli bir sınav sonucunu veya geri bildirimi bekleyen kişiler üç gruba ayrılmış; bir grup çok kolay (sıkıcı) bir Tetris versiyonu, bir grup aşırı zor (frustrasyon yaratan) bir versiyon oynamış, üçüncü grup ise zorluk seviyesi ayarlanarak akış halinde oynayabilecekleri klasik Tetris’i deneyimlemiştir. Sonuçta her ne kadar tüm katılımcılar bekleme sürecinde bir miktar stres yaşamış olsa da, optimum zorluktaki Tetris’i oynayan “akış” grubunun diğer gruplara göre anlamlı derecede daha olumlu duygular bildirdiği ve olumsuz duygu düzeylerinin daha düşük olduğu saptanmıştır. Bu gruptakiler, beklerken oyuna dalmanın endişeli düşünceleri bastırmaya yardımcı olduğunu belirtmişlerdir. Elde edilen iyileşme puanları mütevazı düzeyde olsa da (pozitif duygularda 5 üzerinden +0.25, negatif duygularda –0.5 fark), araştırmacılar düzenli olarak akış deneyimi yaşamanın uzun vadede ruh haline anlamlı katkılar yapabileceğini vurgulamışlardır. “Flow” adı verilen bu yoğun odaklanma hali, sadece Tetris ile değil, benzer şekilde dikkat gerektiren diğer aktivitelerle de elde edilebilir ve kişinin anlık kaygı seviyesini düşürerek zorlu bekleyişlerin psikolojik yükünü hafifletebilir. Nitekim bir psikoloji uzmanı, Tetris’teki gibi “önüne düşen şekilleri düzenleyip kontrol altına alma” metaforunun, hayatın karmaşası karşısında insana içsel bir denge hissi vererek terapötik olabileceğini ifade etmiştir. Gerçek hayattan bir örnek olarak, profesyonel bir Tetris oyuncusu ciddi anksiyete yaşadığı dönemlerde oyunun kendisine kaçış ve rahatlama sağladığını, yüksek skorlar yapmanın özgüvenini arttırıp stresini yatıştırdığını aktarmıştır.Tetris’in klinik kaygı bozuklukları bağlamında da incelendiği çalışmalar mevcuttur. Özellikle travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) tedavisi gören hastalarla yapılan bir pilot çalışmada, terapi seansları dışında günlük olarak Tetris oynayan hastaların, tedavi bitiminden altı ay sonra yapılan takip değerlendirmelerinde anksiyete belirtilerinin, Tetris oynamayan kontrol grubuna kıyasla daha düşük seviyede kaldığı bildirilmiştir. Dahası, bu Tetris oynayan hastaların beyinlerinde hipokampus hacminde artış gözlenmiş ve hipokampustaki bu yapısal değişimin devam eden anksiyete azalmasıyla ilişkili olduğu rapor edilmiştir. Hipokampus, duygular ve bellekle ilgili önemli bir bölge olduğundan, bu bulgu Tetris’in nörobiyolojik düzeyde de kaygıyı düzenleyebileceğine dair umut vericidir.
Bağımlılık ve İstek (Craving) Yönetimi
Tetris oynamanın en ilginç psikolojik faydalarından biri de bağımlılık davranışları ve zararlı istekler üzerindeki etkisidir. Özellikle sigara, alkol, abur cubur yiyecekler gibi dürtüsel istek uyandıran maddelere karşı aniden bastıran “craving” (aşerme, şiddetli arzu) durumunu bastırmak için Tetris kullanılabileceği bilimsel olarak gösterilmiştir. Bir araştırmada, gün içinde rastgele zamanlarda kısa Tetris seansları oynayan katılımcıların anlık istek seviyeleri kaydedilmiş ve sadece 3 dakika Tetris oynadıktan sonra çeşitli madde ve aktiviteleri arzulama şiddetinin ortalama %20 civarında azaldığı bulunmuştur. Bu etki sadece yiyecek isteğinde değil, sigara, alkol, kahve gibi bağımlılık yapıcı maddeler ve hatta uyuma, cinsel istek gibi davranışsal dürtüler için de tutarlı biçimde gözlenmiştir. Çalışmanın ilginç yanı, laboratuvar ortamı dışında, katılımcıların doğal günlük yaşamları içinde yapılmış olmasıdır; bu da bulgunun gerçek hayat koşullarında geçerli olduğunu desteklemektedir. Tetris oynayan denekler, bir hafta boyunca günde birkaç defa gelen istek dürtülerini oyun sayesinde bastırabildiklerini, oyunun zihinlerini oyalayarak isteğin şiddetini azalttığını belirtmişlerdir. Araştırmacılar, Tetris’in bu etkisini açıklamak için Genişletilmiş Bilişsel Girişim Teorisi’nden yararlanmışlardır: Can sıkıcı istekler genellikle kişinin arzuladığı nesneyi veya eylemi gözünde canlandırmasıyla (hayal etmesiyle) güçlenir. Oysa Tetris gibi görsel olarak ilgi çekici bir oyun oynandığında, beynin görselleştirme ile ilgili kaynakları bu oyun tarafından meşgul edilir; böylece kişinin arzuladığı şeyi canlı biçimde gözünde canlandırması güçleşir. Nitekim ilgili deneyde Tetris oynayan grubun raporlarında, oyuna daldıkları sırada akıllarına başka bir şey gelmediği, böylece örneğin canları çektiğinde sigara içmeden önce birkaç dakika Tetris oynayarak bu güçlü isteğin geçtiğini fark ettikleri belirtilmiştir. Bu çalışma sonucunda yazarlar, Tetris gibi basit bir oyunun yardımcı bir müdahale aracı olarak bağımlılık rehabilitasyonunda kullanılabileceğini öne sürmüşler ve özellikle madde bağımlılığı tedavilerinde destekleyici bir yöntem olarak daha fazla araştırılmasını önermişlerdir.
Sonuç
Tetris oynamanın, basit bir eğlence olmaktan öte, bilişsel kapasiteyi ve zihinsel sağlığı olumlu etkileyebilen bir dizi faydası olduğu bilimsel araştırmalarla ortaya konmuştur. Düzenli Tetris pratiğinin beynin yapısında ölçülebilir değişimler (örneğin belirli bölgelerde kortikal kalınlaşma) yarattığı ve beynin problem çözme görevlerindeki verimliliğini arttırdığı gösterilmiştir. Özellikle görsel-uzamsal yeteneklerin (nesneleri zihinde canlandırma, döndürme ve yerleştirme becerilerinin) Tetris ile antrenman yapılarak güçlendirilebildiği, bu sayede günlük hayatta yön bulma, şekil eşleme gibi işlerde becerinin artabileceği düşünülmektedir. Bunun yanı sıra Tetris, oyuncuyu yoğun bir odaklanma durumuna sokarak dikkat süresini iyileştirmekte ve zihinsel esnekliği desteklemektedir. Hafıza alanında, travmatik anıların olumsuz etkilerini hafifletmekten, çalışma belleğini zorlayarak onu kuvvetlendirmeye kadar uzanan çeşitli etkiler gözlenmiştir. Stres ve kaygı azaltıcı yönü, hem deneysel çalışmalarla hem de kullanıcıların öznel deneyimleriyle doğrulanmıştır: Tetris oynarken birçok kişi gündelik streslerini unuttuğunu, rahatladığını ve oyun sonrası zihninin berraklaştığını ifade etmektedir. Son olarak, Tetris’in dikkat çekici faydalarından biri de dürtü kontrolüne yardımcı olmasıdır. Kısa süreliğine oyuna dalmak, kişi için zararlı olabilecek isteklerin zihindeki baskısını azaltarak daha kontrollü davranışlara imkan tanıyabilmektedir.
Elbette, tüm bu faydalar “her derde deva” şeklinde abartılmamalıdır. Çoğu bilişsel kazancın, düzenli ve ölçülü pratik gerektirdiği, etkilerin kişiden kişiye değişebileceği unutulmamalıdır. Bazı becerilerdeki gelişimin spesifik olarak sadece oyunda ustalaşma ile sınırlı kalabileceği, günlük hayatta genellenmesinin kısıtlı olabileceği de araştırmacılar tarafından tartışılan bir konudur
. Yine de, Tetris örneği bizlere oyunların eğitici gücünü ve beynin yaşam boyu öğrenebilme potansiyelini çarpıcı biçimde göstermektedir. Basit görünen bu yapboz oyunu, dikkat, bellek, mekansal zeka ve duygusal iyilik hali üzerinde kayda değer etkiler yaratabilmektedir. Gelecekte, Tetris ve benzeri oyunların eğitim, rehabilitasyon ve akıl sağlığı alanlarında yaratıcı şekillerde kullanımını keşfetmek üzere pek çok çalışma yapılması beklenmektedir. Sonuç olarak, doğru dozda ve amaçla oynandığında Tetris, beynimize egzersiz yaptıran, zihnimizi sakinleştiren ve yeteneklerimizi keskinleştiren bir araç olarak hayatımızda yer alabilir.Kaynaklar:
-
Haier, R. J. ve ark. MRI assessment of cortical thickness and functional activity changes in adolescent girls following three months of practice on a visual-spatial task. BMC Research Notes (2009).
-
Mind Research Network. Brain Imaging Shows Playing Tetris Leads to Both Brain Efficiency and Thicker Cortex. (Basın bülteni, 1 Eylül 2009)
. -
Richard J. Haier ve ark., ScienceDaily. Is Tetris Good For The Brain? (1 Eylül 2009)
. -
Milani, L. ve ark. Positive Effects of Videogame Use on Visuospatial Competencies: The Impact of Visualization Style in Preadolescents and Adolescents. Frontiers in Psychology 10:1382 (2019)
. -
Maanvi Singh, NPR News. Can’t Stop Worrying? Try Tetris To Ease Your Mind (5 Kasım 2018)
. -
Kappil, S. R. ve Sathiyaseelan, A. Tetris: A Next Generation Stressbuster? Research Journal of Social Science and Management c.5 s.41-47 (2015)
. -
Holmes, E. A. ve ark. Can Playing the Computer Game “Tetris” Reduce the Build-Up of Flashbacks for Trauma? PLoS ONE 4(1): e4153 (2009)
. -
Skorka-Brown, J. ve ark. Playing Tetris decreases drug and other cravings in real world settings. Addictive Behaviors 51:165-170 (2015)
. -
University of Oxford News. Tetris used to prevent post-traumatic stress symptoms (28 Mart 2017)
. -
Mitchell, A., New York Post. Playing Tetris can level up your mental health (4 Ocak 2022)
.
Yorumlar
Yorum Gönder