E-Kitabın Tarihçesi

Giriş

E-kitap, elektronik cihazların ekranında okunabilen dijital formatta kitap yayınıdır​.

 Geleneksel basılı kitabın içerdiği metin ve görsellerin dijital biçimde sunulmasıyla oluşur. Günümüzde e-kitaplar, bilgisayarlar, tabletler, akıllı telefonlar ve e-kitap okuyucu denilen özel cihazlar üzerinden okunabilmektedir. Bu raporda e-kitabın ilk ortaya çıkışından günümüze kadar geçirdiği tarihsel evreler, teknolojik gelişmelerle evrimi, başlıca e-kitap formatları ve e-kitap okuyucu cihazlarının sektöre etkisi ele alınmaktadır.

İlk Ortaya Çıkışı ve Erken Örnekler

Elektronik kitabın fikri, 20. yüzyılın başlarına kadar uzanmaktadır. 1930 yılında Amerikalı yazar Bob Brown, sesli filmlerin (talkie) popülerliğinden esinlenerek “The Readies” adında bir manifesto kaleme almıştır. Brown bu eserinde, gelecekte metinleri çok daha hızlı okumak için bir okuma makinesi gerekeceğini savunmuş ve kitabın elektroniğe geçişini öngörmüştür​.

 Bu konsept, pratikte o dönemde gerçekleşemese de e-kitap fikrinin ilk tohumları olarak değerlendirilebilir.

Modern anlamda ilk e-kitap uygulaması 1971 yılında ortaya çıktı. O yıl Michael S. Hart, Illinois Üniversitesi’nde bir ana bilgisayar erişimi elde etti ve bu fırsatı değerlendirerek ABD Bağımsızlık Bildirgesi’nin metnini bilgisayara düz metin olarak girdi​.

Hart bu sayede ilk dijital kitabı oluşturmuş oldu ve hemen ardından kamu malı eserleri dijitalleştirmeyi amaçlayan Project Gutenberg projesini başlattı​.
Literatürde bu çalışma, dünyanın ilk e-kitabı olarak kabul edilmektedir​1980’ler ve 90’ların başında e-kitap kavramı sınırlı alanlarda kendini göstermeye başladı. 1985’te Voyager Company, CD-ROM ortamında “genişletilmiş kitaplar” yayımlamaya başladı ve örneğin Michael Crichton’ın Jurassic Park romanını etkileşimli CD formatında sunuldu​.
1993 yılına gelindiğinde ise Digital Book, Inc. ilk kez 50 adet dijital kitabı disketler aracılığıyla satışa sundu​
. Bu erken örnekler, dijital yayıncılığın mümkün olduğunu gösterse de o dönemde hedef kitleleri oldukça sınırlı kaldı. E-kitaplar genellikle teknik dokümanlar, ansiklopediler veya deneme amaçlı romanlar olarak üretiliyor ve yaygın okuyucu kitlesine ulaşamıyordu.

Teknolojik Gelişmelerle Evrimi

1990’ların sonu, e-kitapların bir sektör olarak filizlenmeye başladığı dönemdir. 1998 yılı özellikle kritik bir yıl oldu; bu yıl içinde dört önemli gelişme yaşandı. Birincisi, ilk özel elde taşınabilir e-kitap okuyucular piyasaya çıktı: Rocket eBook ve SoftBook adlı cihazlar tanıtıldı​. İkincisi, tarihte ilk kez bir e-kitap için ISBN numarası alındı ve böylece dijital bir yayının standart kitap kimliğiyle tanınmasının yolu açıldı​.Üçüncü olarak, Amerika Birleşik Devletleri’nde bazı halk kütüphaneleri web siteleri üzerinden ücretsiz e-kitap hizmeti vermeye başladı​ .Son olarak, aynı yıl Google şirketi kuruldu ki bu da ileride gerçekleşecek büyük dijital kütüphane projelerinin (ör. Google Books) habercisiydi. 1990’ların sonunda PDAs (kişisel dijital yardımcılar) üzerinde kitap okuma uygulamaları geliştiren Peanut Press gibi girişimler de ortaya çıktı; ancak 2000’lerin başındaki dot-com balonu çöküşüyle, yayıncılık sektörü e-kitaplara bir süre mesafeli durdu​.2000’li yılların başlarında, teknolojik altyapının gelişmesiyle e-kitap alanında yeniden canlanma görüldü. 2000 yılında ünlü gerilim yazarı Stephen King, Riding the Bullet (Kurşun’u S\u00fcrmek) adlı kısa romanını yalnızca dijital formatta, internet üzerinden satışa sundu. Bu eser, 48 saat içinde 500.000 kopya satarak e-kitapların ilk kitlesel ticari başarısı oldu​. Bu başarı, yayıncılık dünyasında dijital dağıtımın potansiyelini gösterdi. 2002 yılına gelindiğinde büyük yayınevleri de dijital dönüşüme adım attı; Random House ve HarperCollins, basılı kitaplarıyla eş zamanlı olarak bazı kitaplarının e-kitap sürümlerini satışa sunmaya başladı​.Bu dönemde e-kitap teknolojisini destekleyen donanımlar da hızla gelişti. Elektronik mürekkep (E-Ink) ekran teknolojisi 2004 yılında ilk kez Sony tarafından Librie adlı cihazda kullanıldı ve böylece geleneksel LCD ekranlara kıyasla göz yormayan, kâğıda yakın görüntü sunan e-okuyucular ortaya çıktı​. 2005 yılında Amazon, Fransız Mobipocket firmasını (ve onun .mobi e-kitap formatını) satın aldı. 2006’ya gelindiğinde Sony, ABD piyasasında Sony Reader (PRS-500) model e-okuyucusunu tanıttı. Bu cihaz, yaklaşık iki haftalık pil ömrü ve kitap benzeri okuma deneyimiyle dikkat çekti​. Nitekim Sony, Ekim 2006’daki lansmandan Aralık 2008’e kadar dünya çapında 300.000 adet Sony Reader sattığını açıkladı​. Bu gelişmeler, sektörde e-kitaplara yönelik ilgiyi yeniden canlandırdı.2007 yılı ise e-kitap tarihinde bir dönüm noktasıdır. Kasım 2007’de Amazon, Kindle adını verdiği e-kitap okuyucu cihazını ABD pazarında piyasaya sürdü. Kindle, 6 inçlik E-Ink ekrana sahipti ve tanıtıldığı gün tükendi; ayrıca Amazon’un çevrim içi Kindle Store e-kitap mağazası da on binlerce kitapla birlikte açıldı​. Aynı yıl, cep telefonu dünyasında Apple’ın ilk iPhone’u tanıtması da e-kitap okuma alışkanlıklarını dolaylı olarak etkiledi – akıllı telefonlar ve uygulamalar üzerinden de kitap okunabileceği fikrini yaygınlaştırdı​. Amazon Kindle’ın başarısı, e-kitap pazarını adeta patlattı ve sonraki yıllarda satışlar katlanarak arttı​. 2008 ve 2009’da sektöre yeni oyuncular girdi: 2009’da Barnes & Noble şirketi Nook adlı e-okuyucusunu tanıtırken, Kanadalı Kobo firması da kendi e-okuyucu cihazlarını pazara sürdü​. Bu rekabetle birlikte e-kitap ekosistemi hızla zenginleşti.2010’lu yılların başında e-kitaplar ana akım hale gelmeye başladı. Ocak 2010’da Apple, ilk iPad tabletini iBooks adlı bir e-kitap okuma uygulaması ve çevrim içi kitap mağazasıyla birlikte piyasaya sürdü; iPad’in ilk ayında yarım milyon e-kitap indirildiği rapor edildi​. Aynı yıl Google, kendi e-kitap mağazasını (Google eBooks) açarak milyonlarca kitabı erişime sundu​. E-kitap satışları, geleneksel baskı satışlarını yakalayıp geçmeye başladı: Amazon, 2010 yılının ortasında Kindle e-kitap satışlarının ilk kez ciltli kitap satışlarını geride bıraktığını duyurdu​. Ocak 2011 itibarıyla Amazon’un ABD’de sattığı e-kitap adedi, basılı ciltsiz (paperback) kitap adetini de geçmişti​. 2012’nin ilk çeyreği sonunda ABD’de e-kitap satış gelirleri tüm ciltli kitapları geride bırakarak yıllık bazda 3 milyar doları aştı​. 2013 sonunda ise e-kitaplar, ABD’de toplam kitap pazarının %20’sine ulaşmış durumdaydı​. Bu veriler, e-kitabın kısa sürede yayıncılık sektöründe ne denli büyük bir pay edindiğini ortaya koymaktadır.

E-Kitap Formatları

E-kitapların içeriği farklı dosya formatlarında saklanabilir ve dağıtılabilir. Her formatın kendine özgü özellikleri, avantajları ve kısıtları vardır. Günümüzde kullanılan başlıca e-kitap formatları arasında PDF, EPUB ve MOBI (ve türevleri) öne çıkmaktadır​. Aşağıda, bu formatların özellikleri ve kullanım alanları detaylı olarak ele alınmıştır.

PDF (Portable Document Format)

PDF, Adobe Systems tarafından 1993 yılında geliştirilmiş bir elektronik doküman formatıdır​. Bu formatın temel özelliği, bir belgenin metin, resim ve sayfa tasarımını, tıpkı basılı haliyle birebir aynı olacak şekilde koruyabilmesidir. PDF dosyaları cihazdan bağımsız bir sabit sayfa düzenine sahiptir; bu sayede belgeler, farklı bilgisayar ve yazıcı ortamlarında biçimsel tutarlılıkla görüntülenebilir. Örneğin bir kitap PDF formatına dönüştürüldüğünde, sayfa numaraları, satır sonları ve görsel yerleşimler basılı kopyasındaki gibi sabit kalır. Ayrıca PDF formatı zaman içinde gelişerek metin içinde arama, tıklanabilir bağlantılar, form alanları, imza ve hatta video/ses gömme gibi etkileşimli özellikleri de destekler hale gelmiştir​. PDF günümüzde Uluslararası Standartlar Örgütü (ISO) tarafından açık bir standart olarak yönetilmektedir​. Hemen hemen tüm bilgisayar, tablet ve akıllı telefonlar PDF dosyalarını okuyabilir; hatta birçok e-kitap okuyucu cihaz da PDF desteği sunar. Ancak PDF’nin yeniden akış (reflow) özelliği genellikle sınırlı olduğundan, küçük ekranlı cihazlarda PDF belgesi okumak zorlayıcı olabilir – metin ekrana sığmazsa yakınlaştırma yapmak gerekir ve bu da okuma deneyimini olumsuz etkileyebilir.

EPUB (Electronic Publication)

EPUB, e-kitaplar için özel olarak geliştirilmiş en yaygın biçimlerden biridir. Uluslararası Dijital Yayıncılık Forumu (IDPF) tarafından açık bir standart olarak tanımlanan EPUB, teknik olarak XHMTL ve CSS tabanlı bir paket yapısına sahiptir​. Bu format ilk kez 2007 yılında IDPF tarafından tanıtılmış ve o güne dek kullanılan Open eBook standardının yerini almıştır​. EPUB’un en önemli özelliği akıcı (reflowable) içerik sunmasıdır; yani metin ve görsel içerik, okunacağı cihazın ekran boyutuna ve kullanıcı tercihine göre otomatik uyum sağlar​. Bir EPUB dosyası içindeki yazı, kullanıcı font büyüklüğünü artırdığında veya küçük bir ekranda açıldığında satır kaydırmalarla yeni boyuta uyarlanır. Bu sayede EPUB, farklı ekran boyutlarında konforlu bir okuma deneyimi sunar. İhtiyaç duyulduğunda (örneğin dergi veya resimli kitaplar için) sabit düzenli EPUB dosyaları da oluşturulabilir, ancak standart kullanım metnin akıcı olması yönündedir​. EPUB ayrıca resim, tablo, not, sözlük entegrasyonu hatta EPUB3 ile birlikte ses, video ve etkileşimli içerikleri de destekleyebilecek esnekliktedir​. Bu formatın bir diğer avantajı da platform bağımsızlığıdır: EPUB, açık bir endüstri standardı olduğu için hemen hemen tüm e-okuyucu cihazlar, mobil uygulamalar ve bilgisayar yazılımları tarafından desteklenir. Apple Books, Google Play Books, Kobo, Adobe Digital Editions gibi yaygın uygulamalar EPUB formatını sorunsuz kullanır. Amazon Kindle cihazları ise yıllarca EPUB’u doğrudan desteklememiş, bunun yerine EPUB dosyalarını kendi formatına dönüştürerek göstermiştir; ancak Amazon da 2022 itibariyle EPUB desteğini kendi ekosistemine dahil etmeye başlamıştır​. Sonuç olarak EPUB, günümüzde devlet kurumlarından ticari yayınevlerine ve kütüphanelere kadar geniş bir yelpazede tercih edilen en yaygın e-kitap formatıdır​

MOBI ve Amazon Kindle Formatları

MOBI, aslında eski bir e-kitap formatı olup Mobipocket şirketi tarafından geliştirilmiştir. 2000’lerin başında PDA’lerde ve erken dönem akıllı telefonlarda e-kitap okutmak amacıyla oluşturulan MOBI, HTML tabanlı bir yapıya sahiptir ve dosya uzantısı .mobi (ve bazen .prc) şeklindedir​. 2005 yılında Amazon, Mobipocket firmasını satın alarak MOBI formatını kendi e-kitap ekosistemine dahil etti​

. Amazon’un 2007’de piyasaya sürdüğü Kindle cihazları, temelde MOBI formatının değiştirilmiş bir versiyonunu kullanmaya başladı. Amazon bu formata dosya uzantısı olarak .azw ismini verdi. AZW, MOBI ile aynı temele sahip olup Amazon’un dijital hak yönetimi (DRM) şifrelemesini içeren özel sürümüdür; bu nedenle .azw dosyaları sadece Amazon’un Kindle cihazlarında veya Kindle yazılımında okunabilir​
. Amazon’un bu kapalı format stratejisi, Kindle kullanıcılarını kendi mağazasına bağlamayı amaçlıyordu. Yıllar içinde Amazon, MOBI tabanını geliştirerek AZW3 ya da diğer adıyla Kindle Format 8 (KF8) adında bir yeni nesil formatı 2011’de tanıttı. AZW3, EPUB3 standardına benzer şekilde HTML5 ve CSS3 desteğiyle daha zengin mizanpaj ve çoklu ortam imkanları sunuyordu. En yeni Kindle cihazlarında ise KFX adında bir format kullanılmaya başlanmıştır. Ancak teknik detaylar bir yana, Kindle formatı denildiğinde genellikle Amazon’un MOBI/AZW tabanlı kapalı format ailesi kastedilir. Bu formatlar akıcı metin yapısına sahiptir ve Kindle cihazlarında yüksek performansla çalışacak şekilde optimize edilmiştir. Kindle dışındaki cihazlar genellikle MOBI/AZW formatlarını desteklemez; Kindle formatlı bir e-kitap, diğer cihazlarda ancak Amazon’un resmi uygulamaları veya dönüştürme araçları ile açılabilir. Amazon’un EPUB desteğine yönelmesiyle birlikte MOBI/AZW formatlarının önemi azalmaya başlasa da, Kindle ekosistemi içinde halen yoğun şekilde kullanılmaktadır​.

E-Kitap Formatlarının Karşılaştırılması

Aşağıdaki tabloda günümüzde en çok kullanılan e-kitap formatlarının temel özellikleri karşılaştırmalı olarak özetlenmiştir:

Format (Uzantı)	Geliştirici / Standart	Özellikler	Kullanım ve Notlar
PDF (.pdf)	Adobe Systems (ISO 32000 standardı)	Sabit sayfa düzeni; metin ve sayfa yapısını basılı haliyle korur; yazı tipi, sayfa numarası gibi öğeler cihazdan etkilenmez. Bağlantı, form, multimedya gibi etkileşimli içerikleri destekler.​	Her türlü cihazda açılabilir (bilgisayar, tablet, telefon, e-okuyucu). Özellikle belge ve ders kitabı yayımında yaygın. Küçük ekranlarda yakınlaştırma gerekebilir; metin akıcılığı sınırlı olduğu için e-kitap olarak okunabilirlik açısından dezavantajlıdır.
EPUB (.epub)	IDPF (açık standart, şimdi W3C)	XHTML/CSS tabanlı açık e-kitap standardı; akıcı (reflowable) metin yapısı sayesinde içerik ekran boyutuna göre uyumlanır. İstenirse sabit düzenli EPUB da oluşturulabilir. Görsel, tablo, not, sözlük ve çoklu ortam öğelerini destekler.	En yaygın e-kitap formatı; yayıncılar ve kütüphaneler tarafından tercih edilir​  Neredeyse tüm e-okuyucu cihazlar ve okuma uygulamaları (Apple Books, Google Books, Kobo vb.) tarafından desteklenir. Amazon Kindle doğrudan EPUB açmaz; ancak Amazon, EPUB formatlı dosyaları kendi formatına dönüştürerek veya yeni modellerde destekleyerek kullanmaktadır.
MOBI/AZW (.mobi/.azw)	Mobipocket / Amazon	Mobipocket’in HTML tabanlı formatı; akıcı metin sunar. Amazon, MOBI’yi kendi Kindle cihazlarına uyarlayarak .azw uzantılı kapalı bir formata dönüştürmüştür. AZW, MOBI ile aynı temelde olup Amazon DRM koruması içerir​.	MOBI formatı bağımsız okuyucular ve eski cihazlarca da açılabilirken, azw formatı yalnız Amazon Kindle ekosisteminde kullanılabilir​  Kindle e-kitap mağazasından indirilen kitaplar genellikle AZW formatındadır. Amazon, 2011’de daha gelişmiş AZW3 (KF8) formatını tanıtmış ve 2020’lerde EPUB desteğine yönelmiştir​.  Kindle dışı cihazlarda MOBI/AZW pek yaygın değildir.

E-Kitap Okuyucu Cihazları ve Etkileri

​ Günümüzde e-kitap okuyucu denildiğinde genellikle elektronik mürekkep (E-Ink) ekrana sahip özel cihazlar anlaşılır. E-Ink teknolojisi, gerçek mürekkebe benzer bir görüntü oluşturup çok düşük enerji tükettiği için tercih edilir. Örneğin, yukarıda görseli verilen 2006 çıkışlı iRex iLiad e-okuyucu, güneş ışığı altında bile rahatça okunabilen yansımasız bir ekrana sahiptir. Bu sayede e-okuyucular, parlak güneş altında ekranı görülemeyen tablet veya telefonların aksine, tıpkı bir kağıt kitap gibi her ortamda okunabilirlik sunar. Ayrıca E-Ink ekranlar enerji verimli olduğu için e-okuyucu cihazların pil ömrü genellikle oldukça uzundur; tek bir şarjla haftalarca kullanım mümkündür​. Bu uzun pil ömrü ve göz konforu, yoğun okuma yapan kullanıcılar için e-okuyucuları cazip kılmaktadır.

E-okuyucu cihazların gelişimi, e-kitap pazarının büyümesinde kritik rol oynamıştır. İlk nesil cihazlar (Rocket eBook gibi) LCD ekrana sahipken, E-Ink teknolojisinin 2004’ten itibaren kullanılmaya başlamasıyla e-okuma deneyimi büyük ölçüde iyileşti. 2007’de tanıtılan Amazon Kindle, sadece cihazın teknik özellikleriyle değil, aynı zamanda sunduğu ekosistem ile devrim yaratmıştır. Kindle, kablosuz internet bağlantısı (3G/EVDO) sayesinde kullanıcıların istedikleri kitabı her an cihazdan satın alıp indirmesine imkan tanıyan entegre bir mağaza deneyimi sunmuştur. Bu “her an her yerden kitap edinme” kolaylığı, okuyucuların e-kitapları benimsemesini hızlandırdı. Nitekim Kindle’ın piyasaya çıkışının ardından ABD’de e-kitap satışlarının katlanarak artması​, donanım ile içerik hizmetinin entegre sunulmasının önemini göstermiştir.

Amazon Kindle’ın başarısı, rakiplerin kendi e-okuyucularını ve platformlarını geliştirmesine yol açtı. Sony, Barnes & Noble (Nook serisi) ve Kobo gibi şirketler farklı özelliklerle donatılmış e-okuyucular piyasaya sürdüler. Örneğin, Barnes & Noble Nook cihazları dokunmatik ekran ve kitapçı zinciri entegrasyonuyla gelirken, Kobo cihazları farklı boyut ve su geçirmezlik gibi özelliklerle kullanıcılara sunuldu. Bu cihazlar genellikle EPUB başta olmak üzere açık formatları desteklemekte, kullanıcıya kendi kütüphanesini farklı kaynaklardan yükleme özgürlüğü vermektedir. Amazon dışındaki markalar da çevrim içi e-kitap mağazaları ve kütüphane işbirlikleriyle geniş kataloglar sunarak rekabeti sürdürmektedir.

E-kitap okuyucu cihazların yaygınlaşması, yayıncılık dünyasında okuyucu alışkanlıklarını ve beklentilerini de değiştirdi. Okuyucular, tek bir hafif cihazda yüzlerce kitabı taşıyabilmenin rahatlığını yaşamaya başladı. Yazı tipi boyutu ayarlama, sözlük entegrasyonu, not alma, arama yapma gibi dijital okuma avantajları, özellikle öğrenciler ve araştırmacılar için büyük kolaylık sağladı​. Bununla birlikte,

 e-okuyucuların getirdiği dijital haklar yönetimi (DRM) ve platform bağımlılığı gibi konular da tartışma yarattı; zira kullanıcılar satın aldıkları e-kitabın sadece belirli cihazlarda okunabilmesi veya ödünç verme gibi imkanların kısıtlı olması gibi sorunlarla karşılaştılar. Yine de, teknoloji ilerledikçe bu kısıtlar azalmaya ve kullanıcı deneyimi iyileşmeye devam ediyor.

Sonuç olarak, e-kitabın yaklaşık yarım asırlık serüveni boyunca teknolojik gelişmeler içerik formatlarını ve okuma araçlarını sürekli evrimleştirdi. Başlangıçta sadece bir fikirle ortaya çıkan elektronik kitap, günümüzde yayıncılığın vazgeçilmez bir parçası haline gelmiştir. Gerek EPUB gibi esnek formatlar, gerek Kindle gibi popüler cihazlar sayesinde milyarlarca insan artık kitaplara dijital olarak erişebilmekte ve dilediği yerde okuyabilmektedir. E-kitap teknolojisi ve pazarı, kullanıcı beklentilerine ve dijital çağın gereklerine uyum sağlayarak büyümeye devam edecektir.

Kaynakça

1. Brown, B. (1930). The Readies. Roving Eye Press.

2. Lebert, M. (2009). A Short History of eBooks. University of Toronto.

3. Wikipedia contributors. (2024). E-book. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. https://en.wikipedia.org/wiki/E-book

4. Amazon.com, Inc. (2007–2024). Kindle History and Formats. https://www.amazon.com

5. IDPF (International Digital Publishing Forum). (2007). EPUB: A Digital Book Standard. http://www.idpf.org/epub

6. Adobe Systems Inc. (2024). PDF Format Description. https://www.adobe.com/pdf

7. International Organization for Standardization (ISO). (2020). ISO 32000 – Document management — Portable document format (PDF).

8. Cader, M. (2010). The Kindle Revolution. Publishers Weekly.

9. Striphas, T. (2010). The Late Age of Print: Everyday Book Culture from Consumerism to Control. Columbia University Press.

10. Doctorow, C. (2012). The Problem with E-books. Boing Boing.

11. Rosen, J. (2011). The People Formerly Known as the Audience. The New York Times.

12. Kobo Inc. (2024). Reading Formats Supported. https://www.kobo.com/help

13. Apple Inc. (2010–2024). iBooks and ePub Specifications. https://www.apple.com

14. Mobipocket SA (2005). MOBI File Format Description. Archived Technical Docs.

15. Library of Congress. (2024). Recommended Formats Statement. https://www.loc.gov/preservation/resources/rfs

16. Google Inc. (2010). Google eBooks Launch. https://books.google.com